Ni sa bula Vinaka.
Au se qai suka ga mai na veitalanoa kei iratou na kenadau ena Tabacakacaka ni Bula me baleta na valuti ni matetaka levu e vuravura ka vakatokai na COVID-19. Au vakatoka na vanua oya me rumu ni valu baleta ni qori na vanua e keimami lai veitalanoa kina kei ira na vuniwai lelevu na tete ni mate qo e veiyasai vuravura kei na kena sa yacova mai na noda vanua.
Me yacova mai edai, na ika 24 ni Maji, e se vinaka tiko na ituvaki ni nodratou bula na lewe tolu sa vakadeitaki ni tauvi iratou na COVID-19. E ratou sa vakatikitikitaki mai vei ira na lewenivanua.
Ena mataka edai, sa vakadeitaki kina na ikava ni lewenivanua tiko vua na manumanu ni mate na COVID-19 e Viti. Na lewenivanua qo e sega ni sema kina imatai ni kisi ena noda vanua. E cauravou yabaki 28 ka se qai kele ga mai Ositerelia ena Vakarauwai sa oti.
Ena gauna e kele mai kina, e sega ni laurai vua na ivakatakilakila ni mate. Ia, a vakasalataki me lai tu vakadua e vale me 14 na siga.
E qai laurai ni a vakamuria vinaka o koya na ivakasala. E biubiu mai na raraniwaqavuka ka gole vakadodonu ina nona vale mai Suva, e lai tiko vakadua kina. Ena Sigatabu sa vakila o koya na ivakatakilakila ni mate, oya na vu kei na mosi ni tilotilo. E sa veitaratara sara ga kina Tabacakacaka ni Bula ena naba ni talevoni vakarautaki ka ratou sa gole yani na matatimi me ratou lai qaravi koya. E mani tiko tale e vale na cauravou me yacova ni sa vakadeitaki ni sa dewavi koya na mate na COVID-19.
Ena gauna ga sa vakadeitaki kina ni sa tiko vua na manumanu ni mate, sa usa sara ga ena ambulance kina vanua vakarautaki ena Valenibula mai Navua. E ratou qai usa tale ga na lewenivuvale ena dua tale na ambulance, e dina mada ga ni lailai sara na nodratou veitaratara e lomanivale ka sega ni se laurai vei iratou e dua na mate. Sa ratou vakatikitikitaki ka sega ni na vakaleqa na bula ni lewenivanua.
E 26 na pasidia ena waqavuka oya –– na FJ 916 –– e vuka mai mai Serene ki Nadi ena Vakarauwai na ika21 ni Maji. Na Fiji Airways e vakaraitaka mera dabe veiyawaki na pasidia me itatarovi ni dewa ni mate. Ena vuku ni veika qori e vica sara na lewenivanua e rawa nira veitaratara kei na cauravou –– e rua na pasidia kei na tolu na dauniveiqaravi ena waqavuka. Ia, na pasidia taucoko era sa vakaroti mera tu vakadua e vale me 14 na siga.
Me vaka ni lailai sara na kena rawa ni dewa na mate ena kisi oqo, era sa tekivu vakaraici na lewenivanua e sotava na cauravou tauvimate –– me yaco sara vua na draiva ni tekisi kauti koya mai Nadi ki Suva.
E ratou sa vakaraitaka oti na Fiji Airways ni sa 95% ni vanua e ratou dau vuka kina sa tarovi. Na pasidia qo, e vodo mai ena dua vei ira na iotioti ni waqavuka e vuka mai Serene. Me tekivu ni mataka, sa vakacegui na vuka ni Fiji Airways ena noda vanua, qo e oka kina na waqavuka mera kele mai kei ira era vuka tale, sa tarovi taucoko.
Na kisi ni COVID-19 qo e duidui sara mai na kena e vakadeitaki mai Lautoka. Ena kisi oya, sa vakaraitaka tiko o koya na ivakatakilakila ni mate, ia a sega ni tiko vakadua e vale. Qori na vuna e vakatabui kina na veitosoyaki e Lautoka ka sa vo qo e ciwa na siga.
Au gadreva meu veitataunaki: Mai na veika e keitou sa ciqoma, na tauvimate qo e vakamuria vakavinaka na veika taucoko e vakaroti vua. E rogoca na ivakaro, e kila na ivakatakilakila ni mate –– e bibi sara –– na nona taqomaki iratou na nona lewenivuvale.
Na itovo e vakaraitaka na cauravou qo, e vakatakila ga na nona lomani iratou na lewe ni nona vuvale, nanuma na tamata era tiko veivolekati ka taqomaka na nona vanua. E duidui sara mai na itovo era vakaraitaka eso ena veiyasai Viti kei vuravura.
Me vaka ni duidui sara na kisi qo kei na tolu sa vakadeitaki oti, ena sega ni vakatabui na veitosoyaki e Suva me vaka e vakayacori mai Lautoka.
Qo na veika e gadrevi me vakayacori me tekivu edai: Na lewenivanua taucoko mera sa kua ni veilakoyaki vakaveitalia. E kena ibalelabe, me sa kua ni dua me biuta na nona vale vakavo ke gadrevi vakaidina. Me kua tale ga na gadi ena veiyasai Viti se kina veiyanuyanu.
Na gone mera tiko vakadua e vale. Na itabaqase mera kua ni biuta na loma ni vale. O ira na cakacaka, mera gole vakadodonu i vale ni oti na cakacaka. Kivei kemuni taucoko na lewenivanua, na veika oni vakayacora e baleta tiko ga na nomuni bula kei na nodra bula na tiko maliwai iko. E rawa nio lai voli kakana, voli wainimate, kau ilavo mai se veiqaravi bibi tale eso. E bibi tale ga na nomu tataqomaki e tautuba, vakabibi na nomu yawaki iko mai vua e dua tale. Me kua na veigadivi vakavuvale, vakaitokani se vakaveiwekani, vakavo sara ke gadrevi vakaidina. Me kua na caka soqo. Me kua nida tu vakaveitalia ena dua na vanua ka me dua na veitaratara kei ira eda sega ni kila.
Ena via rogorogo kaukaua na ivakaro qo, ia sa dodonu meda kila taucoko na bibi ni mate eda sotava tiko qo. E se bera vakadua ena loma ni 100 na yabaki sa oti me sotavi kina e vuravura e dua na mate rerevaki me vaka na kena oqo. O Viti –– kei na veimatanitu taucoko e vuravura e valuta tiko na mate rerevaki qo na coronavirus, sa dodonu kina meda vakadeitaki keda ena bula ni lewenivanua. Qo e dua na gauna dredre ka sega ni rawa nida bula tiko me vaka ni vinaka tu na veika kece. Na itovo ni rai qori –– na lecava na dina e yaco tiko kei na rerevaki ni mate qo –– ena rawa ni veivakamatei.
Kevaka e dua na tamata sa dewavi koya na mate ka sega ni vakamuria na ivakaro, ena lai vakadewataka vakayauyau na mate ka na dredre sara me tarovi.
Kevaka e ratou sa vakaroti iko na Tabacakacaka ni Bula mo tiko vakadua e vale, mo vakamuria. E ratou na qiriti iko ka vakasalataki iko mo kua ni veitaratara kei ira na lewenivanua. Au gadreva meu tataunaka tale yani na bibi ni nomu yawaki iko mai vei ira na lewenivanua: mo tiko vakadua e vale me 14 na siga. Ena gauna qori, mo yawaki iko mai vei ira na lewe ni nomu vuvale.
E se vakatabui tiko ga na soqoni tamata, me kua ni sivia na 20. Na vakamau, veibulu, vakatasuasua, qito sa vakatabui taucoko. Na bula ni tamata e bibi cake sara mai ena soqo e qaravi. Meda vakasamataka na bula ni tamata e dua ga ia na ituvatuva e rawa nida lewa ka veisautaka.
Sa mai veisau na vanua e keitou dau vakadewataka tiko yani kina na itukutuku. Au gadreva sara ga meu vakaraitaka vei kemuni –– na lewenivanua na ibalebale ni noda yawaki keda mai vua e dua tale ka vakatokai vakavalagi me “social distancing” se na kena au taleitaka vakalevu na “physical distancing”.
Na kena ibalebale levu ga, oya na noda yawaki keda mai vei ira eda tiko veimaliwai ena veigauna kece, qo me rua na mita. Ena gauna, mo vakaraica na vanua o tiko kina, oni veiyawaki me rua na mita. Mo raica ni o dodoka na ligamu mo kua ni tara tale e dua na tamata. Qori na ibalebale ni physically distance e tukuni tiko ena gauna qo.
Au sega ni via kila o tiko e Suva, mai Lautoka, na lomanivanua mai Vanua Levu se ena veiyanuyanu –– mo tiko veiyawaki me 2 na mita na vua na kemu ikarua. Mo cakava na veika qo me vaka sara ga ni vakarau vakaleqai na bula, baleta na gauna qo e tiko na rivarivabi ni na rawa ni vakaleqai na bula.
Au sa sarava tiko na itaba ni tamata era veidrigidrigiti tu e Suva kei na veitaoni e Viti. Na ivakarau ni bula qori me tini sara ga edai. Kevaka o gadreva mo tiko ena dua laini, mo yawaki iko me rua na mita. Moni nanuma tiko ni rawa ni oni suru, se vu ena gauna ni nomuni laini tiko qori, ka mo lomani koya ka tucake tu e yasamu, mevaka na nomu lomani ira na bumuni. Ia kevaka oni sega ni via vakamuria na ivakaro qori, moni kila ni oira na ovisa, era na vakaukauwataka na vakatatabu qo ena noda Viti.
Ena sega ni rawa nira veiqaravi tu ga na vakailesilesi. Ena gadreva na lewenivanua taucoko meda cakacakavata ena kena valuti na Coronavirus. Kevaka o raica eso, ka ra sega ni vakabibitaka na vakatatabu e sa vakaroti tiko yani, moni tukuna vei ira. Ena gadrevi meda domodua ena sasaga qo. Mo bulataka na vakaro e sa soli tiko yani, ka vosataki ira era beca na ivakaro. Ena nomuni veivuke, sa na rawa nida na bulia ka veisautaka eso na ivakarau ni bula, ka da na maroroi ira kina na noda kawa.
Au sa vakaraitaka ina veivalenikana mera sa volitaka ga na “take-away”, kei na nodra kauta na kakana ina veivale. Kevaka oni vakacicivaka tiko na nomuni bisinisi ka rawa ni oni cakacaka ga mai vale, sa na yaga mera sa veiqaravi tiko ga mai vale. Me sa kua nida gole ina veiyanuyanu. Ia ena tomani tiko ga na veisokoyaki ni waqa – me rawa ni vakau tiko kina na kakana kei na veiyaya tale era na gadreva mai yanuyanu.
Na kakana kei na veiyaya bibi tale eso, era na vakau tiko mai ena noda vanua. Ena vakarautaki tiko na kakana, ka sega ni dodonu moni volivoli tu vakasivia. Sa vakaraitaki tale ga mai, ni so na lewenivanua ka ra a volivoli ena dela ni nodra rere, era sa vinakata mera vakasuka lesu ina veisitoa era a volivoli kina, na ivoli era a volia – e vakaraitaka tiko ga na volivoli vakasese.
Au a kaburaka tiko yani ena siga Moniti, na ika23 ni Maji, na gagadre mera veitaratara mai na lewenivanua ka ra vodo vata mai kei na cauravou ka tauvi koya na mate qo. Au a kerea tiko yani, mera qiri ina Tabacakacaka ni Bula, kau marautaka vakalevu na nodra sa veitaratara tiko mai, ia ena gauna qo, e sebera tiko ni macala e 37 na lewenivanua. Sa kabi tiko na yacadra ena ina ivolamata ni Tabacakacaka ni Bula.
Kemuni na wekaqu, na veitukutuku kece me baleta na matetaka qo, ena kaburaki tiko yani vei kemuni, mevaka ga na kena ivakarau, oni sa vakadinadinataka tiko. Sa totolo sara tiko na veiqaravi – ka sa vakamuri tiko ga na nodra vakasala na vuniwai ena noda vanua vaka kina o ira mai vanuatani. Eda na rawa tale ga ni vakaukauwataka na vakatatabu sa taurivaki tiko mai; eda na sega ni guce, ka da na tataqomaki, meda kua ni vakataki ira na matanitu mai vanuatani, ena nodra a sega ni vakabibitaka na vakatatabu me maroroi ira.
Moni kila ni sa qarava tiko na matanitu na nona itavi, me maroroi kemuni kei na nomuni vuvale; ia, ena gadrevi tale ga moni rokova na ivakasala e sa soli tiko yani. Moni vakatulewataka vakayalomatua na nomuni bula, kei ira na wekamuni oni bula veimaliwai vata.
Savata na ligamu. Moni veiyawaki se kua na tu veivolekati. Ni savata na nomuni vale, kei na valenivolavola. Me dau quwati vakawasoma na dela ni teveli kei na nomuni teveli e valenivolavola.
Na kena dina ga oya, moni qaqarauni, kua ni taura vakamamada na ivakaro sa soli tiko yani. Ena kena sa tubu na iwiliwili ni lewenivanua era tauvi mate – sa dodonu meda vuli mai kina. Moni vuli mai na itovo qo – ni qaqarauni, ni matanataka na itovo ni veilomani ena veika kece oni cakava ena nomuni bula.
Kevaka o se qai lesu ga mai vanuatani, e dodonu mo vakadikevi se mo tiko vakatikitiki. Kevaka o vakila ni o tauvimate, mo veitaratara sara vakatotolo ina Tabacakacaka ni Bula ena naba ni talevoni qo:
Wasewase Loma 2219905
Wasewase na Tokalau 2219906
Yasayasa vaka Ra 2219907 kei na
Wasewase na Vualiku 2219908.
Au sa solia na gauna qo vei Vuniwai Aalisha.
Vinaka vakalevu.