Bula Vinaka.
Ena macawa sa oti, a soli yani kina na ivakaro vei kemuni na lewenivanua moni tiko vakadua e vale baleta ni vakatautaki kina na bula ni lewenivanua. Au gadreva meu vakadeitaka tale vei kemuni ni;
Tiko i vale me da bula kece kina.
Au nuitaka, ni oni sarava sara tiko ga mai vale na itukutuku qo ena vuku ni nodra maroroi na lewe ni nomuni vuvale. Ena Lotulevu, au a vakaraitaka kina na vanua e nanumi ni
dewa mai kina na mate vei rau na ikaono kei na ikavitu ni kisi ni COVID-19. Na tamai tagane – ikavitu ni kisi – a tiko vata kei na vuvale qo me vica na siga ena nona suka mai Idia ena ika22 ni Maji.
Me vaka ga e nanumi tiko – na vugoi yalewa e sa vakadinadinataki ni tauvi koya tiko na mate na COVID-19. E takavi koya beka mai na soqo ni lotu mai Idia. Ena nona suka mai Idia, a mai tiko me 5 na siga ena vuvale e Nabua. E qai vodo waqa ki Vanua Levu ka lai tiko sara ena nona vale i Soasoa. Ena gauna qo, e sa lai qaravi vakatikitiki tiko ena valenibula e Labasa ka vinaka tiko na ituvaki ni nona bula. Na lewenivanua qo a sega ni laurai vua e dua na ivakatakilakila ka sega tale ga ni vakamuria na ivakaro ni matanitu me baleta nona lai tu vakadua e vale – qo e dodonu mera vakamuria taucoko na lewenivanua era suka mai vanuatani me tekivu mai na ika19 ni Maji. Ni oti ga e tolu na siga, na lewenivanua qo a gole mai Nadi ki Suva ka takoso sara i Labasa ena loma ga ni dua na mcawa, ka rawa ni vakadewataka na mate ena macawa, vanua mamaca kei na waitui.
E dewa ga na mate qo ena vuku ni kena beci na ivakaro ni matanitu me taqomaki keda na lewenivanua. Na matatimi ni vaqaqara era sa tekivu vakaraici ira na tamata era veitaratara vakavoleka kei koya na lewenivanua tauvimate –– okati kina e vica era cakacaka ena qarati e Suva, eso era vodo waqa vata i Nabouwalu ena ika27 ni Maji. Ena nona yaco yani i Soasoa na turaga qo, na wati luvena, kei na vugona, kei na makubuna era sa vakatikitikitaki ka dikevi vakavuniwai. Erau a lewe rua erau tauvimate, oka tale ga kina o vugodratou.
Ena gauna qo, sa dikevi tale tiko na dra i vugona yalewa kei na makubuna me rawa ni vakadeitaki e tauvi rau na mate se sega. E ratou sa vakatikitikitaki ena valenibula e Labasa ka vinaka tiko na ituvaki ni nodratou bula. Ena gauna ga e kilai kina ni sa tiko vei rau na veiwatini mai Nabua na mate ni COVID -19, sa kau vakatikitiki tale ga na luvedrau yalewa yabaki 11, ni bera ni qai vakilai vua na ivakatakilakila ni mate. E nanoa, e tarai koya na katakata ka sa vakadeitaki ni sa tiko vua na manumanu ni mate na COVID-19. Mai Lautoka, na marama a dewa vua na mate ena vanua ni Zumba ka ikalima ni kisi, e sa vakadeitaki ni sa tauvimate tale tiko ga na tacina yalewa yabaki 39. A qirita na Tabacakacaka ni Bula ena gauna e qaravi ena valenibula e Natabua.
E sa vakadeitaki ena mataka edai ni sa tiko vua na mate ka sa qaravi vakatikitiki tiko ena valenibula e Lautoka. Sa dua tale tiko ga na kisi vou mai Nadi ka sega ni vakadewataki mai vei ira na sa tauvi ira oti tiko na mate. Na kisi qo e mataqali vata kei koya mai Nadera, ena nona suka ga mai Okaladi sa mai tu vakadua e vale, e vakayacora na goneyalewa qo na ivakarau ga e vakaraitaka na cauravou mai Nadera. Na kakana e mai biu ga ena mata ni nona katuba. Na veika e vakayacora, sa vakavuna me sega ni sogo o Nadi. O ira taucoko na tauvi COVID 19 e vinaka tiko na ituvaki ni nodra bula. Ena bogi ga, e lima vakadua na kisi ni COVID-19 e vakadeitaki. Qo na iwiliwili levu duadua ena dua na siga. Ena veimacawa sa vakaruataki tiko na iwiliwili ni kisi vovou. Me vaka e yaco tiko ena veiyasai vuravura e rawa ni tubu sara ga vakasivia na iwiliwili ni kisi ka rawa ni veivakamatei tiko ena gauna e levu kina na kisi. Kevaka oni sa raica na iyaloyalo ni kisi e China, Italy kei Merika, e vaka ga na irairai ni waqavuka e tubu me gole kina vula. E vuravura, sa sivia na 1 na milioni e sa tauvi ira na mate ka 50,000 era sa mate. E USA, sa vakatau sara tu vei ira na vuniwai o koya me vakayagataka na misini, qo ena vuku ni kena sa sega ni veirauti na gacagaca ni veiqaravi. Ia e South Korea, e duidui sara na irairai ni levu ni kisi –– me vaka nira vakamuria na ivakaro na lewenivanua ka vakatovotovotaka na tu veiyawaki, e sega ni tubu vakasivia ka lai tu vakadua, qo e ivakaraitaki vinaka.
Na iwalewale qori e rawa ni yaco i Viti, ia meda vakamuria na ivakaro ni matanitu. Na imatai ni kisi i Suva – e muria sara ga na ivakaro ka sega ni vakadewataka na mate vei ira na kena vo. E maroroa na nona bula ka taqomaka tale ga na bula ni lewenivanua e Viti. Ena nona ivakarau eda sa viribaita kina na mate qo e Viti. Na mate ena qai dewa ga kevaka eda veitosoyaki na lewenivanua.
E dodonu me sa kua na lululu, na veimokomoko se veitaratara vakavoleka. Qori na vuna sa sogo kina o Suva kei Lautoka. Qori tale ga na vuna sa vakatabui na soqoni vata. Sa sogo na valenidanisi, na vanua ni vakaukauayago kei na vanua ni sisili. Qori na vuna sa vakatabui kina na veitosoyaki.
Sa na sogo tale ga e 240-na mita vakarivirivi e Soasoa mai Vanua Levu – era sa veiqaravi tiko kina ena gauna na matatimi ni vaqaqara kevaka e sa dewa na mate i tautuba sa na vakarabailevutaki na vanua vakatabui.
Ian a ivakaro ena mana ga kevaka e vakamuri.
E sega ni dua e galala mai na COVID-19. E rawa ni dewavi keda kece. E rawa tale ga nida vakadewataka kece. Kevaka e dua e beca na ivakaro era sa na rawa ni vakavu leqa vei keda na lewenivanua e Viti.
Ena bogi, era vesu tale e 123 na lewenivanua era vorata na vakatatabu ni veitosoyaki – e 60 na bogi yani muri. Na vakatatabu ni veitosoyaki ena bogi e tekivu mai na 8 na yakavi kina 5 na mataka lailai. Sa dodonu mo nanuma na veika oqori, e rawa nio gole kevaka o lai cakacaka. Kevaka o tauvimate, e rawa nio gole ena bogi. Ia kevaka e sega ni dua na nomu ulubale vinaka, mo tiko vakadua e vale.
E rua na dau qito rakavi mai valagi e rau vorata na ivakaro ni tiko vakadua e vale. E dodonu mera tiko vakadua e vale me 14 na siga, ia e rau qai vorata na ivakaro ka rawa ni vakaleqa na bula ni lewenivanua e Viti.
E dua e suka mai Singapore ka rawa ni tauvi koya na mate mai vanuatani. E qai yaco mai na ripote ni a vakatara na vakatatabu, a kau kina valenibula e Sigatoka – ka mani leca mai kea. Na ovisa era sa qai vakasaqarai koya. Ia, e sega ni rawa ni lako sivita na Ovisa ni Viti. E sa vesu ka lai qaravi vakatikitiki ena valenibula mai Nadi.
Ena bogi, e dua na tina e kauta na nona vuvale ena waqa ki Wakaya. Na ovisa e sa vakadikeva tiko na kisi qo.
Na ivakarau ni beca na lawa, e sega ni vinaka. Qo na gauna eda valuta tiko kina na mate dewa levu e qai takava na vuravura ena loma ni 100 na yabaki. E sega ni kilai o cei o iko, na lawa e lawa ga, ona coko kina kevaka o vorata. Kevaka o tamata kilai levu, se o vutuniyau, se o lotu vata, e sega ni dua na iwali ni mate ni coronavirus ka sega ni dua e cecere mai na lawa.
E vica na itovo ca va qo e vakacacana vakadua na sasaga vinaka sa vakayacori tiko. Na vica na lewenivanua era beca na ivakaro me kua ni vakacacana na nodra muria na ivakaro na vo ni lewenivanua ena kena valuti na COVID-19.
E rauta ni 30,000 na lewenivanua e Lautoka e sa vakarautaki na katakata ni yagodra, ena vei vanua vakarautaki, ka sa vakavinavinakataki tiko na Tabacakacaka ni Bula ena nodra veiqaravi. Sa vakavinavinakataki tiko na lewenivanua e Lautoka ena nomuni veitokoni. Na nomuni talairawarawa me vakarautaki na nomuni katakata, e ivakarautaki ni nomuni dina kei na kena mositi kemuni na noda vanua.
Au vakavinavinakataki ira na nasi kei na vuniwai era veiqaravi tiko vei ira na tauvimate kei ira na lewenivanua ka ra vakadikevi tiko ena vuku ni mate qo, nira solia na nodra gauna mera vakuwai ira mai na nodra veivuvale, me rawa ni oni marautaka na vo ni lewenivanua na bula vinaka. Ena dua na yaloyalo kau biuta tiko ena noqu Volamata ena siga nanoa, au vakaraitaka tiko kina, ni o ira na veiqaravi e valenibula era sa matanataka tiko na “veilomani” – na loloma kei na veikawaitaki – ka dodonu meda na vakavinavinakataki ira. Mai na vu ni yaloqu taucoko, au sa vakavinavinakataki kemuni na nasi kei na vuniwai ena nomuni veiqaravi.
Eda sa valuta tiko na matetaka na coronavirus ena gauna qo, ka sa cakacaka vata tiko na Tabacakacaka ni Bula, na Tabana ni Bokobuka, na Tabana ni Tataqomaki ena noda vanua, na Tabana ka ratou qarava tiko na nodra vaqarai na lewenivanua e nanumi ni rawa ni tauvi ira na mate, eda sa valu tiko. Ia, ena macawa mai qo, kevaka e sega ni tubu na iwiliwili ni lewenivanua e lai vakarautaki na nodra katakata, ena veivanua ka sa vakarautaki tiko, ka lutu na iwiliwili ni lewenivanua ka ra basuka tiko na lawa ni vakatatabu ni veitosoyaki ena bogi, ena sogo na noda vanua me 24 na auwa. Kevaka o vakila ni o via tauvi matetaka, ia moni qiri ena 158.
Kevaka oni sega ni lai cakacaka, se lai voli kakana, se oni lai kau lavo mai, se oni gole ina dua na tabana ni veiqaravi bibi, moni sa tiko ga e vale. Kevaka e sega, era na yadra na mataivalu kei na ovisa ena kena sogo na noda vanua.
Ena sega ni rawata na matanitu me qarava duadua na itavi levu qo, veitalia mada ga kevaka e yaco na vakatatabu ni 24 na auwa, ka vakayagataka na matanitu na lavo ena veiqaravi qo, ka ra vakaroti na ovisa mera yadra, me kua ni dua na veilakoyaki, ena sega ni rawata duadua. Oni sa kerei – na lewenivanua oni sarasara tiko mai, se oni rogoca tiko na kakaburaki qo, kei kemuni kece na veiwekani – moni tataqomaki, ena noda sasaga meda maroroa na noda vanua mai na mate.
Vei kemuni na gone, ni kua ni biuta na nomuni vale. Kemuni na qase, ni kua ni biuta na nomuni vale. Ena veigauna kece oni raica kina na siqi ni savasava, ni lai savata na ligamuni me 20 na sekodi. Ni kakua ni veitaratara, se veivolekati ia moni yawaki ira na lewenivanua. Kevaka o via lako ina dua na vanua, kakua ni kauti ira na lewe ni nomu vuvale, mo lako duadua ga. Na vanua kece o lakova, kei na itavi kece o qarava, mo vakayawaki iko mai vei ira na kena vo. Meda cakacakavata ka utodua ena kena vakamalumalumutaki na matetaka qo.
E tiko qo na daunivakasala o Vuniwai Jemesa Tudravu, vaka kina na Minisita ni Bula, na Komisina ni Ovisa, na Vunilewa kei na Minisita ni Lavo, ka ra na vakamacalataka sara vakamatailalai eso na ituvatuva sa tiko, kei na veika moni qarava me rawa ni tarovi kina na dewa ni matetaka na COVID-19, ena vakamacalataki tale ga na ituvatuva ni tauri lavo mai na FNPF, vei kemuni na vakaleqai na nomuni cakacaka, kei na kena soli na galala ina so na bisinisi ka rawa ni vakatarai mera veiqaravi.
Vinaka vakalevu.