ITAUKEI VERSION- STATEMENT BY THE PRIME MINISTER HON. JOSAIA VOREQE BAINIMARAMA ON THE TWO NEW COVID-19 CASES IN FIJI:02-04-2020

Ni sa bula vinaka,

Me vaka oni sa raica tiko, sa vakarautaki na gusu ni vosavosa me rogoci vinaka kina na nomuni taro na  dau tauritukutuku. Sa vakarautaki tale ga na vanua moni duri kina me rawa ni vukea na tiko veiyawaki.

Qo na itukutuku vou me baleta na kena valuti na mate na coronavirus e Viti. Me yacova mai na siga edai na ika2 ni Epereli, e  vinaka tiko na ituvaki ni nodratou bula na le5 na lewenivanua sa tauvi ira tiko na mate na COVID-19. E se bera ni dua e vakasukai mai valenibula.

Ena mataka edai, e vakadeitaki kina e rua tale na kisi ni COVID-19 e Viti. Na ikaono e dua na marama yabaki 21 ka ikavitu ni kisi na watina yabaki 33. Me vaka ga na kena ivakarau, e cakacaka sara vakatotolo na Tabana ni Bula me ratou lai laurai ka qarauni vinaka na nodratou usa mai vale kina valenibula vakarautaki.

O rau na veiwatini qo, e rau vakaitikotiko e Nabua mai Suva. Na ikaono ni kisi – na marama yabaki 21– e sa tekivu vakila na ivakatakilakila ni mate ena Vakarauwai na ika 28 ni Maji. E vakaraitaka kina Tabacakacaka ni Bula ena imatai ni Epereli. E ratou gole ena nona vale na vakailesilesi ka lai tauri na nona dra ena siga vata oya. Na watina e qai tukuna kina Tabacakacaka ni Bula ni vakila na ivakatakilakila ni mate ena ika 31 ni Maji, e qai mai tauri vata ga na nodrau dra me lai dikevi.

E bibi meda kila, ni ivakatakilakila ga ni mate e rau vakaraitaka na veiwatini kina Tabacakacaka ni Bula na drodro sivia ni luka. Au sa vakamasuti kemuni na lewenivanua – kevaka oni vakila e dua na ivakatakilakila ni mate, kevaka mada ga na surusuru se na levu ni luka moni qiri kina 158, na naba ni televoni e vakarautaki ena loma ni 24 na aua me baleta na coronavirus.

E qarauni na nodrau vakavodoki na veiwatini mai vale kina valenibula e Navua ka vinaka tiko na ituvaki ni nodrau bula. E ratou moce vata tiko ga ena dua na rumu kei na luvedrau yalewa; e sa kau tale ga me lai qaravi vakatikitiki e Navua.

O iratou na Matatimi ni Vaqaqara, e ra sa tekivu vaqarai ira era veitaratara vakavoleka kei ratou na lewe ni vuvale qo ka sa vakaroti mera sa bula vakatikitikitaki e vale.

Kemuni na lewenivanua, na kisi e rua qo, e sega ni dewa mai vei iratou na lewe lima na sa tauvi mate taumada. Era sa tekivu vaqarai na lewenivanua taucoko era veitaratara voleka kei na matavuvale qo.  E sa laurai tale ga na lewenivanua e mai moce ena nodratou vale ena gauna e lesu mai kina i Idia ka nanumi tiko ni a vakadewataka vei iratou lewenivuvale na mate.  Na lewenivanua vata qo, e sa qaravi tiko vakatikitiki ena valenibula mai Labasa. E sega ni rawa ni dua na ivakamacala matata ni a vakavuna o koya na dewa ni mate me yacova ni sa dikevi oti na nona dra.

Eso na itukutuku me baleti rau na veiwatini qo sa soli vakatawa dodonu vei ira na lewenivanua.  Au se qai suka ga mai na Tabacakacaka ni Bula, sa dua na ka na nodra rarawataka na vakailesilesi na kena kau vakatawadodonu na itukutuku. Na ivakarau qo e vakadredretaka na cakacaka ni Tabacakacaka ni Bula, vakabibi ena kena gadrevi me vakadewataki na itukutuku dina ena kena gauna donu. Na ovisa e ratou sa vakadikeva tiko na tikina qo – na gauna ga e tobo kina o koya e cakava, e sa na qai laurai me tau tale ga vua na kena totogi.

Ena gauna qo, o rau ga qori na kisi vou e Viti. Ia, e tiko na rivarivabi ni rawa ni rau vakadewataka na mate na veiwatini qo baleta ni rau vakaitikotiko ena vale veivolekati ka rau cakacaka ena valeniveikoti: e dua e cakacaka ena Jade Salon ena FNPF Plaza ka dua ena Cuts e Damodar City, e Suva. E tukuni ni rau sa cegu mai na cakacaka ena ika28 ni Maji, ia e sega ni vakadeitaki na tikina oqori. Sa dodonu meda vakavakarau me vaka ga ni rau cakacaka tiko ena gauna sa tiko kina na ivakatakilakila ni mate ka me na sagai me tarovi na kena dewa.

Me vaka ga e vakayacori mai Lautoka, ena sogo vakadua o Suva kei na veivanua volekata – e vakamuri ga na iwalewale oqori baleta ni vakadinadinataki ni vakalailaitaka na dewa ni mate. Sa vakadeitaki na vanua vakatabui – me vaka sa tiko ena mape. Ena loma ni 14 na siga, e sa na vakatabui na curu kina kei curu ituba ena loma ni vanua vakatabui oqori, me tekivu ena 5 na kaloko ni mataka na ika3 ni Epereli: sa na sogo na wavu e Delainavesi ena Queen’s Road, na gaunisala e Sawani, kei na wavu e Nausori.

Ena loma ni vanua vakatabui e Suva:

• Ena vakatabui me dua e curu mai se biubiu ena vanua vakatabui oqori – o ira ga era kisi ni valenibula era na vakadonui mera takoso.
• Na bisinisi kece era na sega ni yaga raraba, mera sogo.
• Na Sitoa lelevu kei na vanua ni volitaki kakana mera na dola tiko.
• Na valenikana mera na dola ga, kevaka era na yalana na lewenivanua kina 20 na tamata, me veiyawaki na teveli kei na nodra laini na tamata. Mera vakamatautaka na kau kakana e tuba.
• Na baqe mera dola tiko, me rawa nira tauri ilavo na tamata.
• Na valenivolitaki wainimate mera na dola tiko me rawa nira voli wainimate na tamata.
• FNPF me dola me rawa nira tauri ilavo na tamata.
• Na businisi e yaga raraba, mera na dola tiko. Me vaka mai Lautoka, qo e okati kina na tabana ni veivueti, okati kina e macawa , na Tabana ni Sikinala e Macawa, Civil Aviation, Tabana ni Tukutuku, Vale ni Buliyaya kei na Tawa Kakana, Tabana ni Livaliva, Veiqaravi ena gauna ni Leqa, Tabana ni Boko Buka, Valenibula kei Tabana ni Bula, Valenicina, Tabana ni Draki, ipamu ena vanua ni kelikeli, Tabana e qarava na cagi batabata, Tabana ni Sasamaki kei na Tiko Savasava, vakanua ni vakatawa waiwai kei na kasi,  livaliva, tabana ni vakauitukutuku,  usa benu, veiusa e vanua mamaca, tabana ni wai, FNPF kei FRCS, Veitabana ni Matanitu, Tabana ni Yadra, kei na Tabana ni Gaunisala. Kevaka e sega ni laurai e keri na nomu bisinisi, mo sogota. Kivei kemuni na vakailesilesi ni matanitu, moni gole tiko e valenicakacaka, vakavo sara ke sa vakaraitaka na nomuni Vunivola Tudei moni cakacaka mai vale.
• Na Makete ena dola tiko – Ia me vaka e vakaraitaka o Minisita Kumar – e sa veibiuyaki na volivolitaki me kua kina na veiosoosoti ka rawarawa na dewa ni mate; kei
• Me vaka ni so na lewenivanua era na gadrevi mera lai qaravi vakavuniwai e Suva, e soli tiko na galala vei kemuni, vakabibi ena Tabana ni Veisele kei na Veiqaravi me baleta na Ivi (kidney dialysis treatmen).

Kivei kemuni na lewenivanua e Suva, oni na rawa ni vakayagataka na veiqaravi bibi eso:

• Ena dola tiko na wavu levu e Suva, ena nodra kele tiko mai na veiwaqa ni usa iyaya mai vanuatani; ia e vakatabui na veitosoyaki ni kaimua [se o ira na lewe ni waqa]

• Ena vakayagataki tale ga na iwalewale ni AMA e vakayacori mai Lautoka, ena vuku ni kena vakau na kakana i Suva. Ena gaunisala e tolu, ka sa vakatabui meda takosova, ena rawa ni veitalanoa na veikabani ka ra usana tiko mai na kakana kei ira na ovisa, me soli na galala moni takoso rawa ka gole i Suva, ia ena sega ni soli na galala ina mate qo me biuta na vanua vakatabui.

Ena volitaki tiko ga ena veisitoa na kakana. Ni kakua ni veitau ina sitoa moni lai volivoli tu vakasivia ena yakavi edai- kevaka oni lai osota na sitoa, oni sa na rawa ni vakalevutaka ga na leqa.

Ena taurivaki ka vakaukauwataki ena noda vanua, na ituvatuva me maroroi kemuni mai na mate:

• Ena ika3 ni Epereli, sa na vakatabui na veitosoyaki ena 8pm ena yakavi, me yacova na 5am na mataka ni siga tarava. Kevaka o gole tiko ena vuku ni cakacaka, se o gole i valenibula ena vuku ni tauvimate, e soli na galala moni gole ena loma ni gauna qori. Ia, kevaka e sega, moni sa na maroroa na vakatatabu qo, kakua ga ni oni vesu, ni oni na vakalevutaka na iwiliwili ni lewenivanua, e volai na yacadra nira basuka na lawa.

• E sa vakatabui ena noda vanua na vakasoqoni vata vakalewe levu, me tekivu ena ika3 ni Epereli. E soli ga na galala ina veivanua ni cakacaka, mera vakasoqoni ia me lailai mai na lewe 20 na tamata. Sa tabu na vakasoqoni vakalewe levu, – me 2 se 3 na tamata, e sa tabu – kakua na vakasoqoni vakalewe levu. Kakua tale ga na gade ina veivale. Moni tiko ga ena nomuni veivale. Kevaka o nanumi nomuni itokani, se dua na lewe ni nomu vuvale, mo qiriti. Kevaka oni via vakaukauwa yago ena tuba, e tara qori, ia me 2 na mita na veiyawaki ni nomuni taubale.

• Na kabani ni Basi, kemuni na draiva, kei kemuni na itaukei ni takisi se van, dodonu moni qarauna mera dabe veiyawaki na pasidia. Me sava na nomuni dabedabe ni basi, motoka, kei na van, kakua ni oni veitaratara se veidrigidrigi kei ira tale na so.

Mevaka oni sa kila tiko, ni se tabu tiko o Lautoka me yacova na Tusiti na ika 7 ni Epereli ena 5am ena mataka. Ia, ena so na veisau lalai ena taurivaki:

• Sa na dola na valenikana e tauni, ia mera na vakamuria tiko ga na ituvatuva ni tataqomaki sa vakaroti yani, oya na tu veiyawaki, na kau ni kakana ina nodra veitikotiko na dauvolivoli, kei na volivolitaki kakana sa tawani rawa tu.

• Na veitosoyaki ena vanua vakatabui, ena dola vei ira na gadreva mera takoso ena vuku ni veiqaravi ni Kidney dialysis. Ia, ena salavata kei ira na ovisa mera na lai biu sara ina valenibula levu e Lautoka.

Kemuni na lewenivanua, au vakabauta ni lewe levu vei kemuni na sarasara tiko mai, oni kila ni sega ni rawa nida druka ena ivalu ni mate qo. Au kila ni levu na lewenivanua oni sa vakamuria tiko na vakatatabu e sa vakaroti tiko yani – ia e lewe levu era se vakabeca tiko ga. Kevaka o tiko e Suva, ka o nanuma ni sega ni nomu leqa na tataqomaki mai na mate qo, ka sega ni o via veisautaka kina na nomu ivakarau – ia me mudu sara. Sa basika ka kune na manumanu ni mate qo. E rawa ni dua ga vei keda e tauvi koya tiko ka vakadewataka na mate qo. Kevaka oni vakamuria tiko na ivakasala ni matanitu, ia eda na rawa ni walia na leqa qo. Ia kevaka e sega, e ka ni rarawa ni rawa ni lewe levu vei keda ena vakaleqai kina.

E sega ni dua na wainimate me valuta na manumanu ni mate na COVID-19. E dua ga na iwali e sa vakadinadinataki ni rawa ni valuta na mate qo, oya na noda veisautaka na ivakarau kei na itovo ni noda bula, me tarovi kina na dewa ni mate.

Sa vakaraitaki tiko yani ena veimacawa meda veiyawaki me 2 na mita. Ke o tiko e Lautoka, Suva, se ena dua ga na yasai Viti: mo tiko e vale, vakavo ga kevaka e dodonu mo gole ina dua na vanua. Kevaka o biuta na nomuni vale mo lako, mo tarogi iko, ena yaga ina noqu vuvale na ituvatuva o vakarau qarava qori?

Mo ripotetaka kevaka o vakila e dua na ivakatakilakila ni mate ni COVID-19, ka qiri ena naba ni talevoni 158 se sikova yani e dua na valenibula ni vakarautaki ni katakata. Me kakua ni oni wasea vata e dua na bilo yaqona. Me sa kua na lululu, veitaratara se na veimokomoko. Kakua na qito rakavi se na veitaratara. Savata vakawasoma na ligamu ena wai kei na sovu me 20 na sekodi.

Sa wanonovi na ivakarau ni noda veitosoyaki kei na veisotaraki na lewenivanua, kevaka oni sega ni veisautaka na nomuni ivakarau ni bula, ena rawa ni taurivaki na sala kaukauwa me tarovi kina na dewa ni mate na COVID-19. Ena rua ga na walewale ni kena vaqaqacotaki na vakatatabu qo–nomuni maroroa ka muri lewa ena vakatatabu sa vakaroti tiko yani, se ena sala kaukauwa. Ena rawarawa vei kemuni na lewenivanua moni na vakamuria na ivakaro sa soli tiko yani – ia kevaka e sega, ena rawa ni sogo ka tabu na veilakoyaki me 24 na auwa.

Ena loloma ni Kalou, ka vakabauti ni rawa tale ga ena nomuni bula na itabagone, na 7 na kisi ni mate qo, era se itaba cauravou goneyalewa, ka ra bulabula. Ia, ena sega ni va tikoga qo na kena irairai. Moni nanuma tiko ni kevaka oni sega ni vaqaqacotaka na nomuni tataqomaki, ena rawa ni dewa vei ira na itaba qase kei ira na tauvimate na mate qo, ka na vakavuna me tubu totolo kina na lewenivanua era tauvimate, rawa ni vakaleqai kina eso.

Ni mataka, e sa na sivia e 1 na milioni na tamata ena noda vuravura era tauvimate ena COVID-19. Na iwiliwili dina, ena rairai tiko sara e cake, e sega ni se matata tiko ena veimatanitu – mevaka ni sa sivia na lewenivanua era sa vakayagataka tiko na veiqaravi ni Tabana ni Bula – ka ripotetaki ga o ira na tauvimate ka ra sa vakacurumi tiko e valenibula nisa rui sivia vei ira na mate.

O Viti, e kalougata ni bau dua vei ira na iotioti ni matanitu ena noda vuravura me dewa mai kina na mate qo, ni rawa nida raica na revurevu ni matetaka qo ena veimatanitu mai vanuatani. Kevaka eda sega ni kawaitaka na itukutuku ni mate kaburaki tiko mai Jaina, Itali, Spain, kei Amerika, eda sa vakasabusabutaka na kalougata levu a soli vei keda, ena noda vakawelewele, ka sega ni vakavakarau ina mate qo.

Kevaka eda sega ni vakabibitaka na vakatatabu sa vakaroti yani, ia, na veika e yaco mai vanuatani ena rawa ni yacovi keda tale ga. Eda sega tiko ni kila se cava sara na balavu ni vakatatabu e taurivaki tiko qo, ka ni vakatauraki tiko ena kena kune na wainimate ni mate qo. Ia, meda sasabai ena veisiga, kakua na rere. Sa nuitaki ni oni na maroroa na noda vanua, kei ira na wekada, ena noda vakamuria sara vakavinaka na vakatatabu e sa vakaroti tikoyani vei keda. Meda kua ni vakaweleweletaka na vakanuinui qori.

Vinaka vakalevu.