Bula Vinaka.
Vinaka, e ratou se qai vakamacalataka oti mai qo na vuniwai lelevu kei ira na kenadau mai na World Health Organization na ituvaki ni matetaka levu qo na COVID-19.
E vuravura, sa sivia na 414,000 na tamata e tauvi ira na mate ena 194 na matanitu. E drau na tamata era mate tiko ena veisiga. E laurai ni tubu tiko ena 10% ena veisiga na tete ni mate qo –– na kena revurevu e se bera tiko mai.
Me vaka oni sa kila tiko, na imatai ni kisi ni COVID-19 e kacivaki ena ika19 ni Maji 2020. Ena gauna qo, e se vinaka tiko na ituvaki ni nona bula na imatai ni cauravou tauvimate ka vaka tale ga kina na o iratou na kena vo sa vakadeitaki ni sa tiko na mate. E ra sa vakatikitikitaki ka tomani tiko na veiqaravi vakavuniwai.
Ena kisi kece e ciqomi, e ratou sa cakacaka sara ga vakaukaua na matatimi e qarava na nodra vaqarai na lewenivanua era sotava se veitaratara kei na koya e tauvi COVID-19.
Na matatimi oya e qai kunea nio koya na imatai ni kisi –– na cauravou cakacaka ena waqavuka mai Lautoka –– a lai vakaukauayago se Zumba ena gauna e sa tiko kina vua na ivakatakilakila ni mate. O iratou na tiko ena vakaukauayago oya era sa vakaroti mera lai tiko vakadua e vale, ena gauna sa kau kina i valenibula na imatai ni kisi ena ika19 ni Maji. Era sa vakasalataki tale ga mera qirita na Tabacakacaka ni Bula kevaka sa vakilai na ivakatakilakila ni mate.
E nanoa, ni oti e va na siga ni nodra maroroi ira e vale, e dua a tiko ena vakaukaua yago oya, na marama yabaki 31, sa tekivu me vakaraitaka na ivakatakilakila ni mate. Ena gauna ni vakaukauayago e rau duri veivolekati sara ga kei koya na imatai ni kisi, e rau a veimokomoko tale ga. Ena gauna sa vakila kina o koya na ivakatakilakila ni mate, sa qiriti iratou sara na Tabana ni Bula ka ratou mani kauti koya ina vanua vakarautaki ena valenibula mai Lautoka ka lai tarai kina na nona dra. Ena mataka lailai nikua, sa vakadeitaki ni sa ikalima ni lewenivanua e tauvi koya na COVID-19.
E kalougata ni sa tiko vakadua e vale ka qai laurai na mate. E ciwa na lewe ni nona vuvale –– ka rua e sa laurai tiko vei ira na ivakatakilakila ni mate ka rau sa qaravi tiko ena vanua vakarautaki ena valenibula e Lautoka. O iratou na vitu tale na lewenivuvale era se tiko vakadua e vale ka ratou sa yadrava tale ga na ovisa na vale qo.
Kivei kemuni na vakataroga se cava na vu ni kena vakatabui na veitosoyaki e Lautoka, qo sara ga na vuna. E laurai ni na rawa ni vakadewataka na matee Lautoka na imatai ni kisi. Qori na vuna e sega ni keitou rivarivabitaka kina na soqota na veitosoyaki e Lautoka. Kevaka a sega ni keitou vakayacora na vakatatabu, ke gole ena veiyasai Viti na marama qo ka lai vakadewava na mate ka vakadredretaka na cakacaka ni matatimi ni vaqaqara.
Ia, na kisi a vakadeitaki nanoa mai Suva –– na cauravou e dewavi koya na mate mai Serene – e sega ni dua na itukutuku bibi e tauri rawa. E sa qaravi tiko ena vanua vakarautaki ena valenibula mai Navua ka vinaka tiko na ituvaki ni nona bula kei iratou na lewe ni nona vuvale.
Au sa gadreva meu sa vosa mada vakadodonu vei kemuni na lewenivanua.
Me vaka eda sa kila tiko, na matai ni kisi e dau veiqaravi ena waqavuka ka vakaitikotiko mai Lautoka. Ena imatai ni nona itukutuku, e qai vakila ga ni sa tiko vua na mate ena siga se bera ni kau kina i valenibula.
Ia, ena kena tomani tiko na vakadidike, e qai laurai ni sega ni rogoci taucoko na itukutuku. Eso era vakadinadinataka ni sa tekivu tiko na vu ena siga yani muri ka sega tale ga ni rokova o koya na vakatatabu ni tiko vakadua e vale. Sa vakarabailevutaka ga na cakacaka ni matatimi ni vaqaqara ena nodra vakaraici ka vakaroti na lewenivanua era sotavi koya mera tiko vakadua e vale.
Ia, sa oti na veika oqori; sa na sega ni yaga meda vosataka se vakacacana na isevu ni lewenivanua e tauvimate –– e levu na cakacaka e se vo tu me qaravi. Era sa laurai na lewenivanua taucoko e dodonu mera tiko vakadua e vale. Ia, e ono na lewenivanua era se bera ni veitaratara mai, era tiko taucoko ena Yasayasa vakaRa. Na yacadratou sa tiko ena iVolamata ni Tabacakacaka ni Bula.
Qo e via vakatakila e rua na ka: imatai, e bibi na vakatatabu ni veitosoyaki e Lautoka ena gauna qo. Na vakatatabu ena tomani tiko me walu tale na siga, ia ena rawa ni vakabalavutaki na vakatatabu kevaka e gadrevi.
Na kena ikarua, na lewenivanua taucoko mera tukuna na itukutuku dina vua na vakailesilesi ni Tabana ni Bula. Mo tukuna na kadina vua na vuniwai, nasi, ovisa kei na timi ni veiqaravi. Qo me baleta na vanua o tiko kina, o ira o sotava, kei na gauna o vakila kina na ivakatakilakila ni mate. O vukei ira ena itukutuku ka me rawa nira vukei iko ka tarova na dewa ni mate qo. Ena itukutuku lasi, ona sega ni taqomaki ira kina na lewe ni nomu vuvale, ona rawa ni vakaleqa na nodra bula, ka na rawa ni vakavuna na dewa vakasivia ni mate. Mo tarogi mada: e vinaka mera taqomaki e vale na lewe ni nomu vuvale se mera vakaleqai ena mate qo?
E matata vinaka tu vei keda isaunitaro qori. Ia, eso na lewenivanua era se sega ga ni taura rawa na rerevaki ni gauna eda lako curuma tiko qo. Na Tabacakacaka ni Ovisa sa tekivu vakadikeva sara tiko ga ena gauna qo na ripote ni nodra gunugunu yaqona vata na 36 na dauveiqaravi ena loma ni waqavuka na Fiji Airways, na nodra itokani kei ira na nodra dauniveiqaravi ena taudaku ni vanua vakatabui.
Kivei kemuni na sega ni rogoca na ivakaro, au taro mada: e ka beka ni vaqitoqito vei iko na veika e caka tiko qo? Na cava o nanuma tiko? Na nodra rokova na vakatatabu ni veitosayaki mai Lautoka, na nodra cakacaka ena siga kei na bogi na Tabana ni Bula ena nodra qaravi na tauvimate, na nodra vakatabui mera veitosoyaki na itabaqase, o ira na lewenivanua qo e vaka ga mera kasivita tiko na cakacaka levu ni tataqomaki ena noda vanua.
Na nomu yalani iko ena vanua vakatabui e sega ni vakatau vei iko. E sega ni ka “vinaka mo cakava”. Qori nai vakaro vakalawa ka dodonu mo vakamuria. O ira na lewenivanua qo era na vakatarogi, taba na kedra samani ka tau na itotogi e veiganiti kei na cala era cakava. Kivei kemuni na sa vakaroti mo vakatatabutaka na veitosoyaki ka oni rogoca tiko mai na itukutuku qo; E vein a vanua oni via tiko kina? Moni vakatatabutaka na veitosoyaki me 14 na siga se moni tiko e valeniveivesu ena vuku ni nomu basuka na lawa?
E Viti, na cakacaka e loma ni waqavuka e dau raici cake, era dau vola kerekere kina e drau ka udolu na lewenivanua. E ka dokai na veiqaravi kina, ka sega ni dodonu me vakaweleweletaki. Au rawa ni vakaraitaka sara vakadodonu, kevaka oni sega ni doka na cakacaka qori, ena vinaka cake vei Fiji Airways me vaqara tale e dua me sosomitaki kemuni. Na ivakarau ni nomuni veiqaravi ena nodra taqomaki na pasidia ena gauna ni vuka, kei na gauna e se ro tiko kina na waqavuka, e sega ni dodonu me veisau.
Kevaka e sega ni vakaraitaki mai na kisi qo, ka dua vei ira na dauniveiqaravi e loma ni waqavuka, e tauvi COVID -19 – ka lai gunu yaqona kei na 35 tale na lewenivanua, ena dredre sara na kena tarovi na dewa ni mate. Mevaka na matai ni kisi ni mate qo, ena nona vakadewataka ina 3 na lewenivanua. Ka ratou gole na 3 oya, meratou lai vakadewataka tale. Ena loma ga ni vica na siga, sa na drau na lewenivanua era tauvimate. Ena loma ga ni dua na macawa, ena rawa ni udolu na lewenivanua e tauvi ira na mate qo.
Qori sara ga na ivakarau ni kena dewa na mate qo, mevaka eso na matanitu mai vanuatani; nira sega ni vakabibitaka na mate qo. E Itali, na veiqaravi ni Tabana ni Bula, e taumada sara, ia e sa 7 000 na lewenivanua era mate ena vuku ni matetaka qo. O ira na vuniwai, era sa digia na lewenivanua mera qarava, vakatautaki ena yabaki ni nodra bula, nira kila ni sega ni levu tiko na iyaya ni veiqaravi, vakabibi vei ira na qase sara kei ira na tauvimate tu. Ena rawa ni oni wilika ka sarava na italanoa va qo ena veilawa (internet), moni vakadinadinataka kina na veika au vakaraitaka tiko yani qo.
E Viti, sa gumatua tiko na veitabana mera rawa ni maroroa na lewenivanua, ka me kua ni yacova na noda vanua na veiqaravi lolovira, vaka mai Itali. E sa voli tale tiko na davodavo, na misini me vukea na cegu ni tamata, ka na vakaraitaka tale tiko ga na Minisita ni Lavo ka Vunilewa, ena siga ni mataka e dua na ituvatuva vakailavo vou, me qaravi kina na veitikina qo. Ia, kevaka sa yacova mai na noda vanua, na ituvaki ni veiqaravi mai Itali, ena vaqaqacotaki na veiqaravi ni Tabana ni Bula. Ena rawa ni sivia sara na iwiliwili ni lewenivanua era vakaleqai ena mate qo ena noda vanua, ni vakadutaitaki vata kei Itali.
Ena noda vuravura, so na matanitu, era sa valuta tiko na mate qo, ni vakadutaitaki ira na kena vo. South Korea, sa vakayagataka na ituvatuva uasivi ni valuti ni manumanu ni mate qo. E taurivaki kina na ituvatuva ni: Maqosa ni dikevi ni mate, Totolo ni nodra vakatakilai ira, vakatatabu ni veitosoyaki, na nodra vakatikitikitaki, kei na nodra qaravi vakavuniwai. Ena taurivaki tale ga ena noda vanua na ituvatuva qori – me vakatotolotaka na veiqaravi – me rawa ni maroroi kina na noda vanua.
Dina ga nira sa tu na vuniwai, nasi, ka ra kena dau ena veiqaravi qo, ena sega ni rawa nidatou valuta na mate qo, nida sega ni cakacaka vata. Au gadreva meu vakabibitaka na tikina qo: eda sa valuta tiko qo na ivalu ni coronavirus. E sega nida raica tiko na kena meca. Ia, e dodonu meda tataqomaki ka qaqarauni ni sa tu wavoliti keda na meca qo. Mo savata na ligamu ena wai kei na sovu, kakua na veivolekati, ia moni tu veiyawaki – me 2 na mita na kena veiyawaki – ka moni vakamuria na ivakasala e sa solia tiko yani na Tabana ni Bula. Kevaka sa tukuni yani vei iko mo dikevi vakavuniwai, ena yaga mo vakamuria, ke sega, ia ena vakamuri na sala kaukauwa.
Nikua, ena dua na veivosaki kaukauwa, ka dodonu tale ga me vakavinavinakataki, na nodra sa veitokoni tiko na lewenivanua e Nadi, ena nodra vakaraitaka ka ripotetaka na basuki ni vakatatabu ena noda vanua. Kevaka o raica e dua ni beca na vakatatabu, mo qiritaka ina Tabana ni Ovisa ena kena gauna totolo duadua.
Ena gauna qo, e 2 mai vanuatani a tauvi rau mai na mate qo. Ni mataka, ena sogo kina na rara ni waqavuka e Nadi vei kemuni na nanamaki tiko moni vuka. E 3 na waqavuka ena kele tiko mai, ena nodra lesu tiko mai na noda lewenivanua, ka na gadrevi mera na vakatikitikitaki ka vakadikevi me 14 na siga mai na siga era kele mai kina.
Keitou kila tiko ni so na lewenivanua era tiko mai vanuatani, era via lesu tiko mai. Keitou sa veitalanoataka tiko na ituvatuva eso me maroroi ira, ena nodra vuka lesu mai ina noda vanua. E veitalanoa tiko na valenivolavola ni Mata mai vanuatani, ena nodra vakasukai lesu na vulagi, ka ra se tiko ena noda vanua.
Au sa nanumi ira tiko na lewenivanua era tiko ena noda veiyanuyanu, ena vuku ni dewa ni mate qo. Ena sigatabu qo, na ika29 ni Maji, e sa na tabu na gole ina veiyanuyanu. Ia ena tomani tiko ga na veisokoyaki ni waqa – ena kena usani tiko vakalevu na ivoli, e sa na vakalailaitiki sobu na iwiliwili ni nodra veisokoyaki – oya ena kena kau tiko na kakana, kei na veika tale era na gadreva tiko mai. Vei kemuni na dau gole vakawasoma ina veiyanuyanu, moni sa vakatulewataka ena 4 na siga mai qo, na vanua oni na tiko kina, ena vuku ni vakatatabu qo.
E tabu tiko ga na vakasoqoni vakalewe levu, me kua ni sivia e 20 na lewenivanua. Au gadreva me matata tiko vei kemuni kece ya. Kevaka oni qarava e dua na somate ena loma ni vuvale, ia me kua ni sivia e 20 na iwiliwili mera tiko ena soqo.
Ena iwiliwili ni lewenivanua era sa vakatikitikitaki, ka ra vakadikevi tiko ena gauna qo, e vakabauti ni na tubu tale na iwiliwili qori ena vica na siga mai qo. Sa yaga kina me kua na veilakoyaki vakaveitalia. O ira na gone mera sa tiko ga e vale. O ira na qase tale ga mera tiko e vale. Vakavo ke oni lai cakacaka, volivoli, na voli wainimate, gole ina baqe, se oni gole i valenibula, kevaka e sega, ia moni tiko ga e vale.
Kevaka na lewenivanua, na itaba ni bula ka ra tauvi COVID-19 ena noda vanua, era yabaki 27. E kena ibalebale, ni sega ni dua vei keda, e rawa ni vorata na mate qo. Dina ga ni so na yabaki ni bula e rawa ni bibi sara vei ira na mate qo, ia eda rawa ni tauvi mate kece kina ka vakadewataka tale ga; Sa dodonu meda tataqomaki, meda kua ni vakadewataka na mate qo. Ni sa dewa na mate, sa na dredre na kena tarovi.
Mevaka au sa vakaraitaka ena siga nanoa: moni qaqarauni. Moni lomani ira na wekamuni, ka dau veinanumi. Moni vakabibitaka na itovo qori.
Kevaka o lesu mai vanuatani, se o drau veitaratara kei na dua na lewenivanua lesu mai vanuatani, ka vakila ni tauvi iko na ivakatakilakila ni mate COVID -19 – oya na ivakatakilakila lalai eso mevaka na vu, vutu ni tilotilo – moni qiri sara vakatotolo ina naba ni talevoni qo:
Ena wasewase e loma 2219905;
Ena yasayasa na Tokalau 2219906;
Ena yasayasa vaka Ra 2219907; kei
Ena Vualikua 2219908.
Vinaka vakalevu.