Sa Tiko Saka na Turaga ni Vanua ena Loma ni Yasana Vakaturaga o Lomaiviti;
Turaga Na iLiuliu ni Bose ni Yasana;
Turaga Na iTalatala Qase;
Turaga kei na Marama.
Ni sa bula vinaka
Ena vica na macawa sa oti, au a vakaitavi-taki au ena vica na Bose ni Yasana.
E dua ga na kena inaki, ena Yasana o Serua, Namosi, Cakaudrove, Nadroga-Navosa, Bua, kei Lau, oya me vaka-macala-taki na cakacaka ni vaka-coko sa qarava tiko na Matanitu ni oti na rua na yabaki ni kena dewa na mate na COVID kei na cagilaba a tara na noda vanua.
Kevaka a sega ni vaka-tulewa-taka donu na Matanitu na iwalewale ni kena valuti na dewa ni mate, ke a ca sara na kena revurevu ena noda vanua. Sa vaka-dinadina-taki tu ena gauna qo, ni a donu na iwalewale keitou a taurivaka. Sa namaki kina me vaka-ruataki na tubu vakailavo ena yabaki veitaravi mai qo. Era sa kune cakacaka tale na lewenivanua. Sa tomani tale na vei-sokoyaki.
Ia, e ka bibi sara me vakilai ena bula ni lewenivanua taucoko na rawa-ka vakailavo ni Matanitu. Ena sega ni vaka-ibalebale na tubu vakailavo kevaka era vakila tikoga na kena vinaka na lewe vica era sa rawati ira vinaka tu ena vei-koro-lelevu.
Me vaka nida vakila vaka-tautau-vata na revurevu ni COVID-19, sa dodonu talega meda vakai-votavota taucoko ena tubu vakailavo ni noda Matanitu.
Mai na gauna au cabeta kina na itutu vaka-Paraiminisita, e levu na daunipolitiki era saqata na ivakarau ni noqu veiqaravi. Era saqata na iwalewale ni neitou valuta na dewa ni mate na COVID. Ia, era sega vakadua ni rawai au mai na sasaga ni kena vakabulai na noda vanua mai na COVID-19.
Au liutaka tiko e dua na Matanitu era duavata na kena Minisita–– e sega nira vei-saqasaqa se mera nanumi ira ga –– era vaka-bibitaka na nomuni qaravi na lewenivanua.
E keitou gadreva me yacovi kemuni na vei-vaka-torocake-taki baleta ni na tara-cake na bula ni tamata yadua. E keitou gadreva me tiko na vakanuinui kina veisiga vinaka ni mataka. Ena rua na siga veitaravi sa dolavi ena noda vanua na Valenivolavola ni Mata ni Vanua o Cook Island kei Samoa. Qo na kena isevu ena noda vanua. Ni kena laurai tiko na toso vinaka ni noda vanua.
Sa levu na bolebole e sotavi ena noda vanua. Ia, na Matanitu e sega vakadua ni tu-vakasuka. E cakacaka-taka na kena vaka-cokotaki na bula ni oti na revurevu ni COVID kei na cagilaba.
Ena draki veisau sa vakilai talega na tubu ni yalayala ni waitui, ia na Matanitu sa vaka-tovolea eso na iwalewale vou me walia na leqa qo.
E dua tale na leqa sa tarai vuravura tiko ena gauna qo na tubu ni sau ni kakana. Na dredre ni vakau ivoli ena gauna ni COVID kei na vei-valuvaluti ni Matanitu o Rusia kei Ukraine sa vaka-tubura sara ga na isau ni kakana kei na isau ni waiwai ni idini. Eso, era baci vaka-raitaka ni qori na malumalumu ni noqu Matanitu. E dodonu meda kila, nio Viti a sega ni vakavuna na nodrau lai vei-valuvaluti na Matanitu e rua. Ia, e itavi ga ni noqu Matanitu me vaka-saqara na iwali ni leqa ena noda vanua.
Sa bokoci kina na vaka-cavacava ni 21 na kakana e voli wasoma ka vakatuburi na isau ni tamata cakacaka.
Na Matanitu e veiqaravi tiko qo a vaka-cokotaka na vanua o Viti ni oti na cagilaba o Winston; na Matanitu talega qo e toki-taki ira na lewenivanua era vakaleqai ena tubu ni yalayala ni waitui; qo talega na isevu ni Matanitu me vaka-tubura na rawa-ka vakailavo ena loma ni ciwa na yabaki veitaravi –– Oni sa raica na ivakarau ni neitou veiqaravi, oni sa vaka-dinadina-taka talega na igu ni vei-vaka-torocake-taki. Era ta na gaunisala, tara na wavu kei na ba-ni-ua –– qori e sega ni vosa walega, oni raica na kena vaka-votukana.
E keitou na sega ni guilecava e dua na lewenivanua ena itosotoso vou qo.
Ni keitou lai vosa e vanuatani me baleta na draki veisau – e keitou vosa tiko ena vukumuni. Na vaka-votukana ni veitalanoa qori, sa vaka-dinadina-taki ena vanua ni veiqaravi ka vaka-tokai vaka-valagi na agro photovoltaic project, e tiko voleka ga qo. Na cakacaka qo e vakavure kakana, e vakavurea na livaliva ka taracake na bula ni lewenivanua. Qori e qaravi tikoga ena dua na tiki-ni-qele. Na ivakarau ni veiqaravi vaka oqo ena vukea na lewe ni Yasana o Lomaiviti ena veigauna mai muri.
Mai na 2014 kina 2021, sa vaka-yagataka na Matanitu e $126.3 na Milioni na Dola me baleta na vei-vaka-torocake-taki ena Yasana o Lomaiviti.
E milioni e vagolei vei ira na gonevuli, ena saumi ni curucuru kei na vodovodo.
E vaka-yagataki e $24 na Milioni me vaka-vinaka-taka na gaunisala e Ovalau, Koro, kei Gau. E keitou na sega ni musuka na umailavo me baleta na gaunisala, me vaka e vaka-raitaka na iliuliu ni SODELPA.
Na Tabana ni Wai sa vaka-yagataka e $3.79 na Milioni e Lomaiviti, qo e oka kina na dodo ni paipo ni wai i Moturiki ka namaki me na vakacavari ena mua ni vula oqo. E qaravi tale ga o Gau, Nairai, Batiki, Koro kei Ovalau.
Na Tabana ni Livaliva sa vaka-yagataka e $4.44 na Milioni me vaka-livaliva-taka e 1,600 na vuvale, qo ena ivurevure ni livaliva savasava se sola.
E vaka-yaga-taki e $4.2 na Milioni me baleti ira e vakaleqai tu na ituvaki ni yagodra, na itabaqase kei ira na malumalumu. Qo na veivuke ni social welfare ena Yasana o Lomaiviti.
E biu tiko vaka-tikitiki e $2 na Milioni me baleta na makete vou e Levuka. Sa tiko talega e $600,000 na veivuke vakailavo mai na UN Women. Na makete qo ena tautau-vata ga kei ira na makete ena taoni lelevu ena noda vanua. Me vaka sa vaka-raitaka oti na Vunilawa ena gauna ni vakasobu duru, era na sega ni sauma e dua na ilavo na dau-vaka-makete ena matai ni yabaki e dola kina.
Me vaka ni levu na yanuyanu ena loma ni Yasana, e keitou sa vaka-rautaka e ono (6) na waqa me qaravi kemuni.
E keitou na raica moni talevi wasoma ena waqa ni vei-vaka-leleci ena ituvatuva ni Government Shipping Franchise Scheme. Na waqa ni Matanitu sa tu vakarau me vukei kemuni ke gadrevi –– me vaka na usa ni iyaya ni vale ki Lamiti, Gau.
E bibi na vaka-yagataki ni biau-livaliva me caka kina na vei-tara-tara ena loma ni Yasana. Na Matanitu e cakacaka vata kei na veikabani me rawati kina na cakacaka oqori. Na Vodafone sa vaka-yagataka e $3.25 na Milioni me vaka-vinaka-taka na veitaratara i Wakaya, Levuka, Tokou, Naigani kei Koro.
Kemuni na Turaga kei na Marama,
Meda vei-talanoa-taka na veika ena vukea na loma ni Yasana ena veigauna mai muri.
E vinaka tiko na ituvaki ni bula vakailavo ena noda vanua. E dina mada ga ni vakaleqai na Saravanua me rua na yabaki, a sega ni vaka-malumalumu-taki tale na ilavo ni Viti.
E kena ibalebale ni vaka-tulewa-taka vinaka na Matanitu na bula vakailavo ena gauna ni COVID ka taqomaka na lewenivanua mai na tubu sivia ni isau ni ivoli.
Na Matanitu ena solia kina Fiji Ports Corporation Limited e dua na uma ilavo me vaka-vinaka-taka na wavu e Levuka. Ena gauna oqo, sa rau veitalanoa tiko na Taba-cakacaka ni Lavo kei na PAFCO ena vuku ni kena vaka-yagataki na nodratou wavu.
Na gauna ga e laveti kina na vaka-tatabu, sa vakatarai sara na kena laki qaravi e Koro na Nasau Market Day. E dua na kena inaki me raica na kena makete-taki na ivoli kina yanuyanu o Koro, vakabibi na yaqona kei na dalo.
Me vaka nida sa tiko ena yabaki ni Veidigidigi, era sa tekivu vaka-yaga-taka eso na dau-ni-politiki na qele ni itaukei me nodra ivadi vaka-politiki. E nodra inaki ga mera vei-vakarerei. Na qele ni itaukei e taqomaki vinaka tu ena Yavu ni Vakavulewa ka na sega ni rawa ni volitaki se vei-sautaki vakadua.
Na Matanitu na SVT kei na SODELPA, ka rau liutaka o Rabuka kei Qarase e rau vei-sautaka vakadua na qele ni itaukei me qele voli-vakadua se land swap. Era kila vinaka tiko na itaukei ni qele mai Nadi kei Nadroga.
Na Matanitu e sega walega ni maroroya na qele ni iTaukei, e raica me veiganiti na qele kei na kena isau. Na Matanitu sa vota vaka-tautau-vata na lisi ka sa vakilai tu ena kena vinaka kina vei-vuvale. Sa vaka-vinakataki talega na veiqaravi ni Matabose ni Qele Maroroi. Au a tiko talega ena kena vaka-toro-cake-taki ka vidavidai na qele mai Vuda kei Tavua.
Na Lawatu Naba 22 ni 2021, ka kilai taumada me Bill No. 17, e vaka-rawarawa-taka na nodra lisitaka na kedra qele na itaukei. Au nuitaka ni oni na vaka-yagataka na tiki-ni-lawa qori moni vaka-toro-cake-taka kina na kemuni qele.
E tiko ena nomuni qele na veiqaravi ni Lomaiviti Pine Scheme – dua vei ira na 49 na Schemes ni Fiji Pine Trust. Ena ruku ni Lomaiviti Pine Scheme, sa qai tiko na Narocake Pine Scheme mai Gau, ka wili kina na koro o Lovu, Vadravadra kei Yadua, vaka kina e Lamiti kei na Moturiki Schemes. Na ituvatuva qori e tei kina e 485 na eka na paini.
Na Tabacakacaka ni Veikau kei na Fiji Pine Limited, vaka kina na Fiji Pine Trust, era cakacaka vata me dikevi na levu ni kau e teivaki tiko ena scheme kece oqori, ka me veivuke ena kena musu, teivaki vou kei na kena vei-volitaki na kaboni.
Na Tabacakacaka ni Kau e qarava tiko na bisinisi ni tei Yasi ena loma ni nomuni Yasana. Sa ra vuli na lewenivanua ena ivakarau ni kena tei na yasi, tara na vale ni buci-bucini ka volitaki na itei ni yasi kei na sorena. Sa teivaki talega na kau vuata me rawa ni ivurevure ni ilavo kei na kakana bulabula vei kemuni.
Sa tiko na vale ni bucibucini yasi mai Tuatua, Koro kei Bureta, vaka kina e Viro, Ovalau.
Ena 2014, keitou a tokona na sasaga ni Pine Schemes ena ruku ni veivuke ni Fiji Pine Trust, mera vukei kina o ira era vinakata mera taukena ga na nodra loga ni paini kei na vei-tuvatuva ni tei kau va-koro. Kuria oqori ni keitou vaka-rautaka e rauta ni Veimama na Milioni na Dola ena veiyabaki mai na 2016 me yacova mai oqo, ka kena levu taucoko e $3.0 na Milioni me vukei kina na vei-yanuyanu, oka kina na Yasana o Lomaiviti. Sa vaka-toro-cake-taka talega na veikoro. Keitou sa qarava oti na kena vaka-rautaki na suitu ni 55 na vale mai Moturiki, 5 na vale e Bureta, kei na 49 na vale e Koro.
Ena 2017, na noqu Matanitu e vukea na Narocake Pine Scheme ena kena musu na kau ena vica na kena tiki ni qele me vaka-rautaki me duru ni vale ka tiko na kena isau vakailavo ena $100,000. E cakacaka vata na Fiji Pine Trust kei na Matanitu me tara kina e 46 na vale ka tiko na levu ni kena isau vakailavo ena $152,915.
E kuria oqori ni sa rawa kina Narocake Pine Scheme me volitaki kau kina dua na makete ni veivoli e Suva.
Ena yabaki vakailavo ni Okosita 2019 kina Julai 2020, na noqu Matanitu a volia e dua na 7 na tani na keria, dua na misini ni vaka-savasava-taki ni duru ni vale, kei na dua na lori 4×4 me vaka-yagataka na Narocake Pine Scheme, ka tiko na kena isau vakailavo ena $400,000. Na Matanitu a tara talega e dua na vale ni qaqi kau e Narocake ka $50,000 na sau ni kena cakacaka-taki.
Ni oti na cagilaba o Harold, a vaka-yagataki na lori ena vaka-cokotaki ni vei-tikotiko ka ra vaka-leqai, kei na veicula ena gauna ni COVID-19, e vakau kina na kakana mai na iyala ni vanua vakatabui kina makete. Ia nikua, sa soli vei kemuni na iyaya ni cakacaka oqo.
Au vaka-vinavinaka ena nomuni sasaga-taka na tara vale kei kena maroroi na veikau me ka ni bisinisi ni volitaki kaboni – ka virikotori ena Lawatu ni Draki Veisau.
Mai na caka-caka ni musu kau me rawa kina na veisaumi ena gauna oqo, oni sa na veisaumi ga ena nomuni maroroya na veikau, me tarovi kina na kata-kata ni vuravura, me kua nida vaka-leqai kina.
Ena gauna qo, e 21 na vanua ni bucini kau e tiko ena loma ni Yasana o Lomaiviti. Ka keitou sa nanamaki meda na cakacaka vata ena kena maroroi na irairai ni vanua – kei na kena teivaki na vunikau me rawati kina na takete ni Matanitu, me tea e 30 na milioni na vunikau.
Kemuni na Turaga kei na Marama,
Ena 1874, a sainitaki kina e Nasova na Deed of Cession, ka soli tani yani na lewa ni noda vanua. Mai na gauna ya me yacova na vei-liutaki ni matanitu va-koloni, mai tauyavu na Bose Levu Vakaturaga, ka ra liutaki keda tiko mai kina. Ia ena gauna oqo, sa veisau, sa tiko e ligamuni na lewenivanua na kaukauwa moni lewa na irairai ni noda vanua ena veisiga ni mataka. Kau sa tiko qo kei ira na Vakailesilesi me keimami mai rogoca na lomamuni, ka meda tuvana vata na veiqaravi me vaka-namata kina na noda vanua ena veisiga ni mataka.
Me vaka niu Vasu e Lomaiviti, au okati au meu gone ni Lomaiviti. Au vei-vaka-deitaki kina vei kemuni na leweni Yasana, ni sega ni dua ena vakuwai ena ituvatuva qo. Au sega ni cavuta na vosa qori baleta niu gone in Yasana qo, ia au vakabauta nida na rawata na tiko sautu kevaka eda cakacaka vata, ka qaravi vaka-tautau-vata.
Sa kau-waitaki vakalevu na levu ni itutu vakavanua era lala tiko. E 503 taucoko na itutu vakavanua ena loma ni Yasana, ia e 341 ga se qai vakatawani – qori se qai sivita ga vakalailai na 50%. “Moni nanuma, ena dei ga na vei-vaka-toro-cake-taki ena vanua kevaka e dei na kena veiliutaki vakavanua”.
Ena dredre vei ira na turaga-ni-vanua mera vaka-tulewa-taka na cakacaka ni vei-vakatoro-cake-taki ena koro kevaka era se bera ni vaka-deitaki vaka-Veitarogi-vanua. Moni vaka-tawana na itutu vakavanua. Moni cakava ena vukudra na nomuni tamata ka moni cakava ena vuku ni vanua.
Kemuni na Turaga kei na Marama,
E ka dokai vei au meu mai dolava na Bose ni Yasana Vakaturaga o Lomaiviti ni 2022.
Ni kalougata.
Vinaka Vakalevu.